Z Sanharu dalej w step

W Sanharze przebywali tylko kilka tygodni. Prawdopodobnie ich komandir doszedł do wniosku, że nie potrzebuje na zimę tylu kobiet z dziećmi i starców. Naczelstwo nie przyznało mu materiałów na budowę domów dla nich. A nie mógł ich przecież zatrzymać w oborze, bo na jesień pastuchowie wracali z pastwisk ze stadami owiec. A owce dające mleko, wełnę i mięso były znacznie bardziej wartościowe niż gromada zesłańców, którzy do tego czasu i tak wyprzedaliby już pewnie cały swój marny dobytek, z którym tu przybyli. postanowił więc zawczasu pozbyć się problemu, a właściwie przekazać go komuś innemu. I tak, pod koniec maja, znowu przyjechał kordon ciężarówek i kazali się wszystkim pakować. Janka nie opuszczała Sanharu z żalem. Nie było tam niczego za czym mogłaby tęsknić. Śmierdząca obora, brudna lepianka i otaczająca zewsząd pustka stepu. Tym razem droga była dość długa. Jechali około dwustu kilometrów, ale stare, rozklekotane ciężarówki wlokły się po wyboistej, stepowej drodze niemal cały dzień. Mijali kilka wsi, ale pierwszą, w której się zatrzymali był Pieczierisk. Tutaj zostało kilkadziesiąt osób. Reszta pojechała dalej. Wysadzili ich na niedużym placu. Po jednej stronie stał dom naczelnika, a po drugiej wielka figura Lenina. Tym razem trafili na zielone świątki, zwiastujące początek wiosny. Mieszkańcy znowu gulali, pili wódkę, śpiewali i tańczyli na ulicy. I znowu odbyło się oficjalne "przywitanie". Naczelnik, lekko już podchmielony strasznie się przed nimi napuszył i wsadziwszy dłonie za pasek oznajmił, że tu mają się urządzać, bo tu już zostaną. Każdy ma sobie znaleźć dom, pracę i nie myśleć o tym, że kiedyś wrócą do Polski. Bo nie wrócą. Nigdy. Po tym krótkim wstępie wyraźnie zadowolony ze swojego przemówienia odwrócił się na pięcie i wrócił do biura.

Praca na zesłaniu

Już następnego dnia, na placu przed oborą,  urządzono zbiórkę, na której kierownik kołchozu w bardzo obrazowy sposób wyjaśnił im jak, od teraz, potoczy się ich egzystencja. Wyciągnął przed siebie dłoń wnętrzem do góry i powiedział, że prędzej mu tam włosy wyrosną niż oni wrócą do Polski. Później w krótkich słowach objaśnił na czym będą polegać ich obowiązki w kolektywnym gospodarstwie i zakończył maksymą, której słowa na zawsze wryły się w pamięć wszystkich zesłańców:

- I dobrze to zapamiętajcie Polaki. Tutaj kto nie rabotajet ten nie kuszajet.

Była to chyba najprostsza i najbardziej lapidarna zasada, która organizowała życie wszystkich obywateli tego wielomilionowego państwa, od Kamczatki aż po Baku i Taszkient.

Wszyscy, zdolni do jakiejkolwiek pracy, dorośli zostali przydzieleni do różnych prac na rzecz kołchozu. Mężczyznom w większości wyznaczono cięższe roboty budowlane, kobiety natomiast miały przygotować owczarnię na zimę. Należało przede wszystkim dokładnie oczyścić budynek i uszczelnić ściany gliną wymieszaną z krowim łajnem i słomą. Nie było wyboru. Na zmianę z parą wołów, kobiety miesiły stopami w wielkim dole glinę z odchodami, a później smarowały nią ściany. Ponieważ nie dostały żadnych narzędzi, Zosia i Regina owinęły, dla ochrony, dłonie jakimiś szmatami i cały dzień wcierały śmierdzącą maź w ściany obory razem z innymi Polkami. Dzieci, jako siła robocza nie przedstawiały zbyt dużej wartości i dlatego nikt się nimi specjalnie nie interesował. Mogły bez żadnego nadzoru poruszać się po terenie całego kołchozu. Janka z Basią chodziły więc bez celu między chałupami szukając sobie jakiegoś zajęcia. Trzymały się przeważnie blisko domu, bo bały się same zapuszczać w step, a nie miały na razie żadnego innego towarzystwa. Pozostałe polskie dzieci mieszkały w owczarni, a rosyjscy rówieśnicy ich nie rozumieli więc z początku nie chcieli się z nimi bawić.

Wieczorami, gdy po ciężkim dniu pracy Rosjanie pili wódkę, Polacy spotykali się w owczarni i odprawiali nabożeństwa majowe. Ktoś z kilku desek sklecił prowizoryczny ołtarzyk, ktoś inny przyniósł świeczkę albo małą lampkę oliwną. Z braku kapłana, spotkaniom tym przewodniczyła Zofia Nietupska, która mimowolnie stała się swego rodzaju duchowym przywódcą ich niewielkiej społeczności. W tych ciężkich chwilach wielu ludzi, właśnie w modlitwie, pokładało swoją ostatnią nadzieję na ocalenie i powrót do ojczyzny. Zbiorowe śpiewy i modlitwa scalały i solidaryzowały zesłańców. Były również jednym z nielicznych łączników ze światem tradycji, obyczajowości i kultury polskiej, z której tak brutalnie zostali wyrwani. Dlatego też, mimo bardzo skromnej oprawy, wieczorna msza była najbardziej uroczystym fragmentem każdego dnia. Były to również bardzo wzruszające chwile, gdy w brudnej, ciemnej oborze śpiewali pieśni religijne i odmawiali litanie do Matki Bożej prosząc o opiekę i ocalenie. Wszystko to działo się oczywiście wbrew zakazom i w obawie przed dalszymi represjami ze strony władz. W tym okresie kościół katolicki w Związku Radzieckim właściwie już nie istniał. Obowiązywały tu normy prawa karnego zabraniające kapłanom jakichkolwiek praktyk religijnych. Polityka antyreligijna rozwijała się nieprzerwanie już od czasów rewolucji bolszewickiej, skutecznie zniechęcając obywateli do jawnych przejawów pobożności. Mimo że w Kazachstanie mieszkali obok siebie katolicy, prawosławni i muzułmanie, nigdzie nie było żadnych domów modlitwy, a wszelkie religijne obrzędy odprawiano w tajemnicy, w prywatnych domach.

Sanhar

Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, 

Wóz nurza się w zieloność 

i jak łódka brodzi, 

Śród fali łąk szumiących, 

śród kwiatów powodzi, 

Omijam koralowe ostrowy burzanu 

Adam Mickiewicz, Stepy Akermańskie z Sonety Krymskie 

Rano przyjechały kolejne ciężarówki, do których wsiadali tylko wyczytani z listy. Na szczęście nie rozdzielono ich i całą rodziną wsiedli do ciężarówki. Samochód nie miał plandeki i podczas drogi strasznie nim trzęsło i kurzyło się z piaszczystej drogi, ale na szczęście było już ciepło. Zresztą nie jechali daleko. Zatrzymali się 45 km od Pawłodaru, w pustym stepie, gdzie nie było niczego poza dużym budynkiem owczarni i kilkoma mizernymi lepiankami. Sowchoz hodowlany Sanhar miał się stać teraz ich nowym domem. Janka przywykła już do widoku bezkresnego stepu widzianego przez szpary w deskach ich wagonu. Ale dopiero teraz poczuła jego ogrom. Bo w stepie wszystko jest ogromne. Ogromne i puste. Horyzont zagina się nieznacznie i to jedyny w tym miejscu dowód na kulistość ziemi. Bo poza tym jednym, delikatnym wybrzuszeniem wszystko inne jest tu całkowicie płaskie. Monotonii tego krajobrazu nie zakłóca ani sylwetka pojedynczego drzewa ani zarys miasta w oddali. W promieniu wielu kilometrów, nie było tam nic poza wyschniętą trawą. Janka mimowolnie cofnęła się i dotknęła ściany obory, jakby w jej cieniu czuła się bezpieczniej. bo w stepie było coś przyciągającego i przerażającego jednocześnie. Do Sanharu przyjechali pierwszego maja. Miejscowi świętowali Wielki Prażnik, czyli święto pracy. Z tej okazji dostali większy przydział wódki, więc wszyscy chodzili pijani. Chcieli zobaczyć wrogów narodu i polskich panów. Wyzyskiwaczy, o których huczała propaganda, ale widok brudnych i zaniedbanych kobiet z dziećmi musiał ich mocno rozczarować. Z zaciekawieniem patrzyli tylko na pakunki i tobołki, zwłaszcza kobiety, które liczyły na jakiś handel. Polaków zakwaterowano w owczarni. Nie było tam nawet podłogi, tylko brudne klepisko, nie mówiąc innych udogodnieniach. Cieszyli się tylko, że mają dach nad głową. Regina jednak spróbowała znaleźć coś lepszego. Wśród ludzi, którzy zgromadzili się wokół grupy Polaków, była też starsza kobieta. Coś w jej zachowaniu lub wyglądzie musiało zwrócić uwagę Reginy, bo podeszła do niej bez zastanowienia i pozdrowiła. A ponieważ nie znała rosyjskiego zrobiła to po polsku i niemiecku. i wtedy stała się rzecz niezwykła, bo staruszka nie tylko się uśmiechnęła, ale i odwzajemniła powitanie. Okazało się, że jest z pochodzenia Niemką, a jej rodzina trafiła na Syberię wiele lat temu. Kobieta była tak wzruszona, że może z kimś porozmawiać w swoim ojczystym języku, że bardzo szybko zgodziła się, aby Regina wraz z rodziną zamieszkała w jej domu. Była to niewielka lepianka z jedną izbą i kuchnią. Nie wiele miejsca dla tylu osób, ale Regina uznała, że to i tak lepsze niż mieszkać w oborze. Podtrzymywała swoje zdanie nawet kiedy rano wchodziła jej na głowę kaczka, która także rezydowała w ich kuchni, bo wysiadywała tam jaja.